Miałem pójść razem z małym. Nie wyszło. Poszedłem sam. Po to, aby zrobić zdjęcia wielkich maszyn. Na wielkie maszyny patrzy z podziwem. Pokazuje palcem miejskie autobusy odpoczywające na zajezdni w Kleosinie. Wzdycha zaaferowany sapaniem betoniarek, kręcących te swoje zabłocone gruszki, kiedy wyjeżdżają z placu budowy Trasy Niepodległości gdzieś za niestrzeżonym przejazdem w Klepaczach. Piszczy z zachwytu nad piskiem pociągu hamującego na dworcu Olsztyn Główny, a ten jego zaaferowany pisk słyszę lepiej niż pisk pociągu, gdy czeka, kiedy wreszcie wyskoczę na peron.
Miałem pójść razem ze szkrabem. Nie wyszło. Poszedłem sam. Poszedłem, żeby zrobić zdjęcia tych wszystkich pługów spychających śnieg z torów, pociągów naprawczych, elektrycznych drezyn, sypialnych i kuszetek z napisami po francusku, odstawionych na bocznicę. Poszedłem zobaczyć potęgę kolei.
Ta bocznica, gdzieś między Antoniukiem a Białostoczkiem, leży przy nasypie, którym jeszcze jeżdżą pociągi do Sokółki, do Grodna, do Suwałk i Augustowa. Kiedy mieliśmy 10 lat i spieprzaliśmy z lekcji w Szkole nr 38, szliśmy na te tory wielką łąką. Trawy, osty i pokrzywy raniły nam nogi. Potem szliśmy wężykiem wąską ścieżką między brudną i śmierdzącą rzeką, a ogródkami działkowymi, gdzie wszędzie rósł barszcz Sosnowskiego, ale wtedy nikt nie zwracał na niego uwagi.
Wspinaliśmy się, wbijając palce w sypki i suchy żwir na ten nasyp, siadaliśmy na skraju mostu, nad tą płytką i brudną jak diabli rzeczką i patrzyliśmy, jak wędkarze łapali w tym zasyfionym cieku robaki na przynętę Kładliśmy na rozgrzane tory kolejowe kamienie albo monety, jeśli ktoś z nas miał w ogóle jakąś monetę, bo wtedy pieniądze nie były do niczego potrzebne. Potem czekaliśmy niecierpliwie na jakiś osobowy, pospieszny albo towarowy. Nie miało to kompletnie żadnego znaczenia. Kiedy pociąg się zbliżał, przeganiając nas ostrym piskiem syreny ostrzegawczej, uciekaliśmy na skraj skarpy, przykrywaliśmy głowy i z rozkoszą słuchaliśmy dźwięku roztrzaskiwanych przez lokomotywę kamieni latających we wszystkich kierunkach, tuż nad naszymi spalonymi czerwcowym słońcem głowami. Kiedy już pociąg odjechał, szukaliśmy w trawie rozgniecionych monet, z których nie zostawało nic, poza naszą satysfakcją i naszym uwielbieniem dla niewyobrażalnej siły tych wielkich maszyn.
Więc wtedy byłem taki jak on. Podziwiałem siłę i energię wielkich maszyn i marzyłem, aby kiedyś zasiąść za sterem prawdziwej lokomotywy.
Dzisiaj interesuje mnie już bardziej to, jak to wszystko, więc i kolej, się degraduje, niszczy, rdzewieje i odchodzi w niepamięć. Mogę na to wszystko patrzeć z tego samego miejsca, z jakiego na to patrzyłem 30 lat temu.
Kiedy jeździłem dużo pociągami, najchętniej wystawiałem głowę za okno w te letnie zmierzchy, kiedy pociąg przejeżdżał przez przedmieścia mniejszych i większych miejscowości. To wszystkie te miejsca za garażami, gdzie odbywają się sekretne schadzki młodocianych kochanków, miłośników piwa pitego wprost z puszki albo tych wszystkich, którzy z nudy lubią po prostu patrzeć na przejeżdżające pociągi. Za tymi garażami są zawsze zasyfione i śmierdzące chaszcze z wydeptanymi ścieżkami, otoczonymi milionami opróżnionych butelek, puszek, opakowaniach po papierosach i miejscach po ogniskach.
Czasami warto na to patrzeć z mknącego pociągu, czasami warto na to patrzeć stojąc za tymi garażami.
Nie da się tego opisać, nie da się też złapać zdjęciem tego szczególnego zapachu torów kolejowych, kiedy po gorącym dniu przejeżdża po nim lokomotywa ciągnąca wagony podmiejskie pełne ludzi wracających ze szkoły w Białymstoku do domu w Łapach, odliczających, ile jeszcze dni zostało do wakacji. Jest w tym zapachu kurz, jest pył tych ostrych jak brzytwa kamieni, jest też woń rdzy.
Rdza jest najważniejszym składnikiem wszystkiego, z czego składa się kolej. Ze rdzy zbudowano lokomotywy, ze rdzy są wagony, tory kolejowe, druty i słupy, na których te druty wiszą. Ze rdzy są przejazdy kolejowe. Ze rdzy są maszyniści i konduktorzy. Ze rdzy są ci zatrudnieni przez rdzawe Polskie Koleje Państwowe pustelnicy przesiadujący w tych małych betonowych budynkach, gdzie w jednym oknie stoi zawsze jedna paproć, która również jest ze rdzy.
Poszedłem zobaczyć potęgę kolei. Wróciłem z rękami całymi we rdzy.
Miałem pójść razem z nim. Nie wyszło. Poszedłem sam.
Mamy kino, radio i telewizję. Internet, trójwymiarowe filmy, cyfrowe symulacje wszystkiego, co sobie można wyobrazić, łącznie ze śmiercią i narodzinami, wojną, seksem i zarządzaniem parkiem zoologicznym. Hiperzmysłowe, megamocne doznania są na wyciągnięcie ręki, a w najgorszym razie – portfela. Pobudzić sobie wzrok, smak, zapach, dotyk, węch – proszę bardzo! Dostajesz to z dostawą do domu, gwarancją satysfakcji i odpowiednią rękojmią.
Żadna firma nie zaproponowała jednak tych wrażeń, które daje gorąca, sierpniowa burza po tygodniu rozgrzanym jak skwierczący tłuszcz na patelni. Nagle robi się duszno, a jaskółki zniżają lot, aż do samej wyschniętej trawy, aż do tafli jeziora parującej od gorąca, aż do poziomu asfaltu, który aż parzy w bose stopy. Każdy oddech sprawia wysiłek, a sytuacja staje się napięta. Cała przyroda jest oczekiwaniem.
A potem nagle robi się ciemno. Najpierw pojedyncze, ciężkie i grube krople, spadają to tu, to tam, ale to tylko nieliczne spośród tych wielu, które wyparowały w drodze na ziemię. Gdzieś daleko rozbrzmiewa grzmot. Jeden. A potem na wszystko spada ściana wody, w której wszyscy z trudem szukają odrobiny powietrza. Ziemia paruje, a burza nie oszczędza nikogo, ani niczego. Po kilku minutach nie ma po niej śladu, poza wielkimi kroplami ściekającymi z parapetów, liści drzew, piorunochronów i rzęs pięknych dziewcząt.
W takie lipcowe wieczory grodzieńska młodzież przychodzi nad Niemen, siada na zboczu skarpy i patrzy, jak płynie rzeka. Niemen przepływa przez miasto głębokim korytem. Po zmroku każda ławka, każdy dojazd do rzeki, każde miejsce, gdzie można usiąść, oblegane jest przez białoruskie dziewczęta i białoruskich chłopców. Ci, którzy przyjechali tutaj autami, puszczają głośno polskie gwiazdki pop. Piją piwo z plastikowych butelek, mówią sobie żarty i głośno się śmieją. Zielone zbocza nad Niemnem żyją przez całą noc gwarem wakacyjnych imprez na świeżym powietrzu. Tak samo jest w centrum. Grodno tętni życiem przez całą dobę. Studenci pierwszego roku szkoły teatralnej wyskakują z niebieskiego trolejbusa gdzieś w okolicachbarokowej katedry św. Franciszka. Tuż obok, idąc w stronę czołgu na betonowym cokole, znajduje się jedyny w mieście całodobowy sklep, zaopatrzony jak przystało na europejskie miasto. W tym miejscu umówisz się na spotkanie, poznasz nowych ludzi, zasięgniesz wszelkiej rady i pomocy. Obok, wprost z metalowego wózka, starsza pani sprzedaje białoruskie pierożki z grzybami i kapustą. Jest głośno i chaotycznie. Wolność jest tuż za rogiem.
Przełęcz Dukielska to jeden z najniżej położonych szlaków przecinających linię Karpat. Wygodna droga do przekraczania granicy, dokładnie pół kilometra nad poziomem morza. Od północy bohaterka Stasiukowego poematu o słońcu – miasteczko Dukla z kuriozalnie wielkim ratuszem na wyludnionym rynku. Od północy – Vyšný Komárnik – smutna wieś ze zwróconymi na zachód lufami sowieckich czołgów na betonowych cokołach.
Granicę określa najbardziej światło. Układa ono relacje sąsiedzkie i międzypaństwowe, wyznacza upodobania kulinarne, daje kolor roślinom i dostacza aromatu mięsu. Po obu stronach Karpat wszystko jest inne, a odpowiada za to świało.
Jedziemy na Południe. Dziewiętnastką przez Lubelszczyznę i Podkarpacie. Lipcowa zieleń jest ciężka, mokra i intensywnie ciemna. Jest upalny, letni dzień. Na polach pracują, przy sklepach w takich miejscach, jak Ryboły, Anryjanki, Sokołów Małopolski albo Kock, wszystko wygląda tak samo. Opaleni na brąz, ogorzali, rozebrani do pasa nieogoleni mężczyźni piją piwo kucając przy bielonych ścianach sklepów spożywczych. Tysiące przejeżdżających każdego dnia aut witają spojrzeniem nie zdradzającym ani sympatii, ani gniewu. Chyba jest za gorąco na skrajne emocje.
Nocą przekraczamy umowną granicę. Świt wita nas gdzieś na granicy słowacko-węgierskiej. To nie jest już żadna granica. Po obu stronach łagodne wzgórza Tokaju. Słowackiego, węgierskiego, to bez znaczenia.
Przekroczyliśmy Karpaty. Przejechaliśmy przełęcz. Wystarczyło, aby zmieniło się wszystko. Wszystko, a tak na prawdę jedno. Słońce, które osuszyło ciężką zieleń i dodało jej żółci, fioletów i brązów. Wzdłuż mijanych ulic, wieśniacy piją czerwone wino z grubych szklanek i nie zajmuje ich przesuwający się za plecami sznur samochodów. Interesuje ich rozmowa, błahość, lekkość.
Sprawy, za które my oddawaliśmy życie, dla nich są błahostką. Zabiliby jednak za rzeczy, które są dla nas nieważne. Wszystko tu jest inne. Świeci słońce.
Ten lipiec, gorące poranki. Psy nie mają najmniejszej ochoty na spacer. Leżałyby całymi dniami w zacienionym korytarzu z pytającym spojrzeniem: „ile to jeszcze będzie trwało?”. Przerobiłem już wszystkie odmiany chłodników, a lód dolewany do wody z miętą idzie szybciej niż w nocnym klubie. Po każdym większym posiłku ciało odmawia posłuszeństwa i mogę tylko leżeć, czytać tygodniki, opowiadania Capote’a albo oglądać skradzione z sieci amerykańskie komedie romantyczne.
Ulice są puste. Prawdopodobnie praca, zdaje się, że wczasy, ale podejrzewam, że tysiące obywateli poukrywało się w swoich domach z zimnym piwem, gdzieś w strefie relatywnego cienia. Relatywnego, bo ta ciepła maź zdaje się wchodzić wszystkimi zakamarkami, wszędzie.
Wyjazdy z K. nad zalew do Gródka, małego białoruskiego miasteczka po polskiej stronie granicy. Próbujemy zabić domniemaną zaściankowość nagim pływaniem, ale na nikim nie robi to wrażenia. Czy to już Zachód dotarł do puszczy, przedarł się przez dzikie chaszcze, tam, gdzie pierwszą książkę przeczytano za pierwszego Wałęsy? A może po prostu każdy toczy swoją własną bezkompromisową walkę z tym upalnym lipcem, gdzie wszystkie chwyty są dozwolone?
Takie gorące noce jak ta, przypominają mi o filmach Piwowarskiego. O „Marcowych migdałach„, o „Pociągu do Hollywood„, o „Yesterday„. Znaleźć się gdzieś na zapomnianej polskiej prowincji… Zwiedziłem ostatnio sporo takich miejsc. Brodnica, Tuchola, Górzno, Żuromin. Przestrzenie jak surogat polskości. Z nieudolnie, ale starannie ubranymi uczennicami i uczniami prowincjonalnych liceów. Z uczniami marzącymi o Warszawie, Płocku, Toruniu. Ze szkolnymi potańcówkami, gdzie dziewczęta w plisowanych spódnicach tańczą w parach, a chłopcy w białych koszulach podpierają ściany. Gdzie w toaletach i szkolnych zakamarkach rodzą się pierwsze pocałunki, a odkrywcy nowego zbierają swoje pierwsze niewinne doświadczenia. Gdzie siedemnastolatki po raz pierwszy albo drugi upijają się słodkim winem czerpiąc z tego nigdy już taką samą euforię.
Ten tekst miał być o piosence „I saw her standing there„, która brzmi mi w uszach od pięciu dni, ale ze względu na „szeroką” publiczność winien jestem uogólnienia. Więc oto zapomniani Piotr Siwkiewicz i Ania Kaźmierczak gdzieś o świcie, pod budynkiem liceum, tańczą „Love me do„.
Wyprawa na Południe rozpoczęła się od… wyprawy na Północ. W środę, 19 sierpnia musiałem jeszcze wziąć udział w konferencji kończącej projekt „Szansa na Sukces” dla osób długotrwale bezrobotnych z Ełku i okolic. Dlatego dzień był wyjątkowo napięty. Przed szesnastą jestem z powrotem w Białymstoku, wydobywam się ze służbowego stroju, ostatecznie się pakuję i ruszam na najważniejszą tego lata – jak do tej pory – wyprawę. Cel podróży: Rumunia.
Jedziemy więc z M. znaną mi całkiem nieźle „dziewiętnastką”. Zmierzch dopada nas w lubelskim McDonaldzie, więc ulubione Podkarpacie przejeżdżamy po ciemku. Trochę po północy jesteśmy już w Barwinku, gdzie w barze dla kierowców ciężarówek kupuję euro, piję żurek i herbatę podaną w szklance. To ostatnie stanowi symboliczne pożegnanie z kulturą sowiecką na najbliższe cztery dni. Za kilka godzin kultura czaju i wódki zostanie zastąpiona kulturą kawy i wina.
Przez całą Słowację prowadzi M. Mijamy nieświadomie piękny zalew Veľká Domaša, o którego obecności świadczy tylko wilgotne powietrze docierające przez okna samochodu.
Na Węgry wjeżdżamy o świcie, gdzieś w okolicach 4 nad ranem. Wzgórza tokajskie rozpościerające się po prawej stronie szosy wyglądają w tym porannym świetle przepięknie. Wyjeżdżaliśmy z Polski, która była ciężka, wilgotna i ciemnozielona, a teraz – przejechawszy linię Karpat – wjeżdżamy do świata w zupełnie innych kolorach.Ciemną i mokrą zieleń zastapiły odcienie żółci i fioletu. Przez cały czas jest zielono, ale jest to zieleń o wiele bardziej delikatna, lekka i mniej wyrazista.
Węgry to już zachodnia Europa. Co chwilę mijają nas świetne i szybkie auta mknące po równiótkich, pomalowanych nienagannie szosach. Ten kraj widziany z okien auta wygląda na prawie tak nudny, jak Szwajcaria lub Niemcy. Pocieszam się myślą, że w rzeczywistości jest przecież zupełnie inaczej, wystarczy tylko zjechać gdzieś w boczną drogę. Przekonujemy się o tym, gubiąc się – z mojej winy – przed samą granicą rumuńską. Przez przypadek przejeżdżamy przez Nagygéc, niewielką wioskę nieopodal granicy, w której świat się zatrzymał przed co najmniej pięćdziesięcioma laty. To takie trochę Stasiukowe Badabag z tą tylko różnicą, że w Nagygéc ani świat, ani droga się nie kończą i tłukąc się wytrwale po nieutwardzonej drodze, wśród pól kukurydzy, możemy dotrzeć do drogi z Csengersimy do Satu Mare.
Prawie dokładnie pomiędzy Csengersimą a Satu Mare znajduje się granica państwowa, której jeszcze nie zlikwidowano. Odprawa jest formalnością, ale granica wcale nie jest symboliczna. Po przejechaniu szlabanu czeka nas jeszcze obowiązkowe wykupienie winiety umożliwiającej poruszanie się po rumuńskich drogach i wymiana euro na rumuńskie leje. Kurs jest nieco złodziejski, ale nie wiemy jeszcze, po ile kupuje się leje w głębi kraju.
Pierwszy kontakt z Rumunią jest oszałamiający. Granica pomiędzy ulicą a poboczem jest tutaj bardzo umowna. Asfalt raz jest tak wąski, że dwa auta ledwie się na nim mieszczą, by po chwili rozlewać się prawie jak autostrada. Mieszkańcy wiosek w drodze z Satu Mare do Baia Mare toczą swoje życie na poboczach. Jedni idą lub jadą rowerami w różnych kierunkach, czasem na poboczu, czasami na środku jezdni. Inni załatwiają przy drodze różne sprawy. Jeszcze inni po prostu stoją i patrzą na przelewające się potoki aut o prestiżu tak zróżnicowanym, że trudno to wyrazić słowami. Obok zdezelowanych daczi i wartburgów przejeżdżają luksusowe SUV-y. Obok wielkich ciężarówek przesuwają się poboczem drabiniaste wozy napchane ludźmi, sianem, żelastwem i czym tam jeszcze chcesz. Do tego wszystkiego plączą się co chwila bezpańskie psy ras wszelkich. Cały ten potok ludzi, zwierząt i maszyn spowity jest chmurą pyłu. Przepisy drogowe jakby nie istniały, a jednak ta rzeka jakoś płynie bez przeszkód. Dźwięk klaksonu zastępuje kierunkowskaz, ale nikt nie ma z tego powodu pretensji do kogokolwiek. Wręcz przeciwnie – choć na pierwszy rzut oka wydaje się, że to wszystko musi się za chwilę skończyć jakimś karambolem, wypadkiem, kontuzją człowieka, zwierzęcia lub maszyny, to cała ta spontanicznie regulowana maszyna działa bardzo sprawnie. Pomimo chaosu, już po chwili uczestnik ruchu staje się jego częścią i – poddając się jego porządkowi – spokojnie i bez stresu płynie w pożądanym kierunku. Bez uważania na znaki i przepisy, w zgodzie ze spontanicznym porządkiem grupy.
W Baia Mare zatrzymujemy się tylko na chwilę. Będziemy tu jeszcze podczas podróży powrotnej. W położonej w „nowym” centrum miasta knajpie zamawiam „cibora de burta” – rumuńską odmianę flaków. Od naszych różni się tym, że czasami dodaje się do niej gicz cielęcą. Poza tym jest lżejsza, zaprawiona octem winnym i cytryną. Dodatkowo zamawiamy po omlecie. W Rumunii podaje się omlety na wszystkie możliwe do wyobrażenia sposoby z setką różnych dodatków do wyboru. Jedzenie w knajpach jest sporo tańsze niż w Polsce, więc można sobie pozwolić na zamówienie czegoś „na ciemno”, po to tylko, żeby spróbować. Naprawdę syty obiad z dwoma daniami i piciem można tu bez problemu zjeść za 10-12 złotych.
Wyjeżdżając niebawem z Baia Mare do Sygietu, przejeżdża się przez przedziwnie zaprojektowane rondo obok dużego targu. Trwał na nim żywiołowy handel i miałem wrażenie, że przejeżdżam obok wielkiego, kipiącego popołudniowym skwarem tygla. Auta stały zaparkowane na prawie samym środku drogi, ludzie przechodzili przez szosę bez żadnej obawy, a zza murów targu wylewał się i wlewał potok ludzi objuczonych zakupionymi bądź przeznaczonymi do sprzedania towarami: papryką, mlekiem w plastikowych butelkach, arbuzami i co tam jeszcze da się pomyśleć. Obiecujemy sobie, że wrócimy tu jeszcze na duże zakupy.
Tymczasem wyjeżdżamy z Baia Mare i wspinamy się nieskończonymi serpentynami ku górom Muramaresz. Auto ledwo zipie, więc postanawiamy, że gdzieś tutaj, w górach, zrobimy pierwszy przystanek. Jest co prawda wcześnie, chyba pierwsza lub druga po południu, ale zmęczenie całonocną podróżą daje znać o sobie. Mijamy zjeżdżającego beznogiego (!) rowerzystę. Podwozimy jeszcze miejscowego robotnika kawałek i w końcu znajdujemy polanę otoczoną z jednej strony drogą, a z drugiej – potokiem. Pomimo wysokości jest naprawdę gorąco, a ja jestem tak zmęczony, że nie mam siły pomóc M. w rozkładaniu namiotu. Całe popołudnie w tych górach pamiętam jak przez mgłę, równie słabo, jak i noc. Pamiętam tylko, że po zmierzchu ta bardzo kręta droga staje się prawie zupełnie pusta i odżywa dopiero nad ranem.
W nocy nie odwiedza nas żaden niedźwiedź ani wilk, choć te tereny to w Europie najchętniej zamieszkane przez te zwierzęta obszary. Okazuje się, że powszechny i legalny w Rumunii obyczaj nocowania „na dziko”, gdzie się chce, jest nie tylko tanim, ale i bezpiecznym sposobem na wakacje w tym kraju. Tym bardziej, że pomimo sporej wysokości noc była całkiem ciepła. Nad ranem zeszła mgła, która dawała złudne wrażenie chłodu w trakcie dnia. Że będzie gorąco, przekonaliśmy się już w pobliskiej wiosce Mare i kolejnej, gdzie zatrzymujemy się na zakupy. W tym kraju każda, nawet najmniejsza wioska, posiada własny sklep spożywczy i często Cafe Bar, gdzie można wypić – zawsze zapażoną w prawdzimy ekspresie – pożądną kawę. Te sklepy i te bary są często mikroskopijne, ale zawsze są.
Drugi dzień wyprawy do przede wszystkim Sygiet Marmaroski – niespełna pięćdziesięciotysięczne górskie miasteczko, które od granicy z Ukrainą odgranicza tylko Cisa. Zapominamy o zwiedzeniu słynnego więzienia politycznego, w którym przetrzymywano i męczono przeciwników reżymu Ceauşescu. Spod pomnika żydowskich mieszkańców miasta zgładzonych podczas II wojny światowej, położonego na miejscu dawnej synagogi, dochodzimy do ocalałej świątyni żydowskiej. Oprowadza nas po niej starszy pan inzynier, lider lokalnej społeczności żydowskiej, szacowanej na około 200 osób. Świątynia działa, obok jest chajder – szkoła religijna dla dzieci w wieku 5-9 lat. Facet poświęca nam dobrą godzinę i nie oczekuje w zamian żadnej zapłaty. Można dyskretnie wrzucić datek do skrzynki, ale nikt cię do tego nie zmusza. To robi duże wrażenie, bo jestem przyzwyczajony do wyciagania z turystów pieniędzy jak tylko się da. Jak się jeszcze przekonam, w Rumunii z turystów nie zdziera się forsy. Wręcz przeciwnie, rumuńska gościnność jest gościnnością prawdziwą i – przede wszystkim – bezinteresowną, o czym zdążyliśmy się jeszcze kilka razy przekonać.
W Sygiecie Marmaroskim zupełnym przypadkiem trafiamy jeszcze na urokliwy targ w samym centrum miasta. Rolnicy wprost z chodnika sprzedawali mleko z plastikowych butelek po coca coli i palinkę. Pół litra tego sześćdziesięcioprocentowego alkoholu kosztowało nas 8 lei. Na tym targu można było kupić praktycznie wszystko: paprykę w dziesiątkach odmian, piekne wielkie ziemniaki, arbuzy po 90 bani za kilogram, morele i śliwki, gruszki, winogrona i czego jeszcze dusza zapragnie. W zadaszonej części, z aluminiowych blatów, sprzedawano ser. Kiedy podchodziliśmy zaciekawieni do sprzedawców, on sami zachęcali do spróbowania.
Z Sygietu podróżujemy grzbietem Gór Muramaresz na wschód, w kierunku Borszy. Przez Rona de Sus i Rona de Sos, na obiad zatrzymujemy się, zdaje się, w Petrovej. W małej knajpce próbuję kolejnej rumuńskiej specjalności: sarmali. To danie podobne do naszych gołąbków. Mielone mięso (chyba baranina i słonina) jest zawijane w liście winorośli. Te sarmale są mniejsze od naszych gołąbków i o wiele bardziej tłuste.
W końcu, przed zmierzchem, docieramy do Borszy. To dziwne górskie miasteczko, przypominające trochę klimatem jakąś prowinicjonalną mieścinę na pograniczu amierykańsko-meksykańskim. Chaos szyldów warsztatów samochodowych, myjni, barów i moteli. Chaos ruchu ulicznego. Hałas klaksonów w popołudniowym kurzu. Wszystko to położone wzdłuż głównej drogi przebiegającej przez centrum. Tam- całodobowy kiosk spożywczo-monopolowy i grupy ludzi w różnym wieku czekających na nie wiadomo co.
Przy wylocie z miasta drewiany mega-motel z dziesiątkami jakby skleconych naprędce przybudówek. Nieco dalej znajdujemy znak informujący, że kilkaset metrów w prawo znajduje się pole kempingowe. Wjeżdżamy nierówną i kamienistą, wąską drogą pnącą się ostro w górę, między jednorodzinnymi domkami. Co chwila trzeba kombinować z mijaniem, bo okazuje się, że droga jest dosyć ruchliwa. Kluczymy skomplikowanym labiryntem uliczek. Pytamy o kemping, jednak – pomimo znaku – nikt o kempingu nie słyszał. W końcu, zrezygnowani, rozbijamy się na przypadkowo wybranej działce młodego małżeństwa, na pagórku, z którego rozpościera się przepiękny widok na najwyższy szczyt Gór Rodniańskich – Pietrosul.
Wieczorem odbywam jeszcze spacer do Borszy. Po drodze mijam jedno z setek (nie przesadzam) rumuńskich ślubów, które mieliśmy okazję widzieć. Pan młody w białym garniturze, w towarzystwie matki, małej orkiestry dętej i najbliższej rodziny, schodził z gór do miasta, a do tego barwnego tłumu przyłączali się co chwila sąsiedzi (obowiązkowo z kolorowo ozdobioną butelką palinki). Po zejściu do centrum miasta czekałem na ten już wtedy ogromny tłum wystojonych gości weselnych, z młodą parą na czele. Towarzyszyło im czterech pijanych facetów siedzących wierzchem na koniach. Wierzgające zwierzęta zatrzymały ruch na głównym skrzyżowaniu, dzięki czemu chyba połowa Borszy mogła przejść do miejsca, gdzie odbywało się wesele.
Kiedy wracałem, było już po zmroku. Ta kręta, błotnista i kamienista droga, którą szedłem do namiotu, była bardzo słabo oświetlona. Mimo to toczyło się na niej życie. Co kilkadziesiąt metrów z mroku wydobywało się światło baro-knajpo-sklepów i gwar zgromadzonych tam klientów. Siedzieli przed tymi sklepami i zywo dyskutowali w języku będącym pomieszaniem rumuńskiego z włoskim czy węgierskiego z ukraińskim. Na górze pogadaliśmy jeszcze z M. o Stasiuku, a w szczególności o tym, czy jadąc do Babadag Stasiuk się nie pomylił, czy w swoim obsesyjnym poszukiwaniu rozpadu i końca nie zinterpretował Rumunii fałszywie. Zgadzam się z M., który twierdzi, że Rumunia to nie jest kraniec Europy i jej upadek, ale wręcz przeciwnie: centrum i jej ekstrakt. Do takich entuzjastycznych wniosków dochodzimy przy pewnych ilościach palinki, która trochę nas tego wieczoru poniewiera.
O palinkowym sponiewieraniu szybko zapominamy następnego ranka, po szybkiej kąpieli w górskim potoku. Z góry spogląda na nas Pietrosul. Rezygnujemy jednak ze zdobycia tego szczytu i postanawiamy pojechać jeszcze bardziej na wschód. Zjeżdżając do drogi głównej samochód zaczyna nieco kaprysić. Znajdujemy zakład mechaniczny położony przy okrutnie zdewastowanej przez człowieka rzece. To ta „druga” twarz Rumunii, spuścizna komunizmu, którą jeszcze zdążymy nieco poznać. Awaria okazuje się niewielka (właściwie to kwestia kabla, który na rumuńskich wybojach po prostu wypadł z gniazda), jednak młody mechanik nie tylko usuwa usterkę, ale kilkoma partyzanckimi sposobami zapobiega ewentualnym kłopotom w przyszłości. W Polsce za taką usługę zapłaciłbym pewnie przynajmniej 50 zł. Tutaj nie chcieli żadnych pieniędzy, nie mówiąc o drobnym upominku. Człowiek, który poświęcił ponad pół godziny naszemu pojazdowi, omal się nie obraził, kiedy chcieliśmy mu zapłacić za pracę. Życzył nam tylko szerokiej drogi i serdecznie pożegnał. Kiedy wyjeżdżaliśmy z zakładu, przed dobre kilka chwil nie wiedzieliśmy, jak to skomentować. Zresztą, przykładów takiej ludzkiej życzliwości i specjalnego traktowania turystów w Rumunii doświadczyliśmy więcej.
Z Borszy jedziemy dalej na południowy wschód. Piękną trasą zjeżdżamy z Gór Mamamuresz, najpierw mijając przydrożnych sprzedawców mleka, bimbru i miodu, potem podwożąc dwóch tubylców, z których jeden – zasuszony staruszek – żegna się z nami czystym ukraińskim. Pierwszym bardziej nizinnym miastem, które odwiedzamy tego dnia, jest Bystrzyca – osiemdziesieciotysięczna miejscowość. Zapamiętałem z tej Bystrzycy ospały nastrój niedzielnej siesty – główny miejski deptak był prawie pusty, podobnie jak całe centrum. Wypiliśmy – jak zwykle świetną – kawę w jednym z kawiarnianych ogródków i ruszyliśmy w kierunku największego miasta Transylwanii – Kluż Napoki.
Jak tylko zjedzie się z gór, Rumunia wygląda zupełnie inaczej. Z Bystrzycy do Kluż Napoki jedzie się wygodną, szeroką drogą ekspresową. Co prawda nie ma na niej wytyczonych pasów ruchu i poboczy, nie przeszkadza to jej użytkownikom osiągać prędkości autostradowych. Do celu podróży docieramy więc dość szybko. Miast przejeżdżamy o zmierzchu. Planujemy rozbić się przy Somesul Cald – wielkiej elektrowni wodnej zbudowanej przy trzech zbiornikach retencyjnych. Jadąc E60, przegapiamy Gilau, gdzie trzeba skręcić w lewo. Z pomocą przychodzi średniego wieku jegomość, który całkkiem poprawną polszczyzną tłumaczy nam drogę. Okazuje się, że pracował na Stadionie Dziesięciolecia przez 3 lata i dzięki temu zna i lubi nasz kraj.
Długo błądzimy wzdłuż tych zapór, nie mogąc znaleźć miejsca na kemping. Trafiamy między innymi do włoskiego pensjonatu w dosyć dziwnym i nie pasującym do niego miejscu. W drewnianych wnętrzach przechadza się oswojona sarenka ze złotą obrożą, a przy stole siedzi włoska Familia. Żądają wygórowanej zdecydowanie ceny za możliwość rozbicia namiotu, więc w końcu trafiamy na polanę przy samym zalewie, gdzie ognisko pali para młodych ludzi. Pytamy, czy możemy rozbić się obok. Kolejną noc spędzamy nocując „na dziko”.
W Kluż Napoce jesteśmy wczesnym przepołudniem, a i tak jest już cholernie gorąco. Zwiedzanie zaczynamy od Placu Avrama Iancu, gdzie stoi imponujący Sobór Prawosławny Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w okresie międzywojennym. To największa świątynia prawosławna w mieście. Stamtąd idziemy ulicą Uliu Maniu w kierunku katolickiej bazyliki Św. Michała. Tak jak w świątyni prawosławnej dało się słyszeć język rumuński, tak tutaj – w kościele i jego okolicach – dominuje węgierski. Przy samych murach bazyliki mijamy grupę kilkunastu turystów, którzy urzadzili tam sobie nocleg. Drzemią jeszcze na swoich karimatach, gdy dosłownie nad ich głowami wierni zmierzają na mszę. Po bazyliką spotykamy jeszcze starszego człowieka, który – usłyszawszy, że jesteśmy z Polski – opowiada o polskich miasta, w których był. Co prawda Polska zlewa mu się trochę z Czechami, ale to kolejny przejaw ogromnej życzliwości. jakiej tam doświadczyliśmy.
Spacerujemy jeszcze trochę starym miastem, znajdującym się na północ od bazyliki, po przeciwnej stronie Bulwaru 21 Grudnia, nazwanego tak na pamiątkę obalenia reżymu w 1989 roku. Rodzielamy się i ja przechodzę aż do ulicy Avrama Iancu, w kierunku cmentarza miejskiego, który jest kolejnym świadectwem węgierskiej przeszłości miasta. Idąc dalej, a potem skręcając w lewo, w ulicę Republiki, dochodzę do przepięknego ogrodu botanicznego. Ogród jest fajny, ponieważ jest zaprojektowany nie tylko jako atrakcja turystyczna, ale również ma funkcje dokumentacyjne. W drodze powrotnej odwiedzam jeszcze imponujący gmach uniwersytetu.
Kluż Napoka była fajna, ale w Rumunii najfajniejsze są góry. Wracamy więc szeroką autostradą w kierunku Baia Mare. W miarę zbliżania się do celu, droga robi się coraz węższa, ale widoki – coraz bardziej przyjazne. W Baia Mare zatrzymujemy się na obiad. Pogoda robi się mało przyjazna, w związku z czym decydujemy się na nocleg w nieco bardziej cywilizowanych warunkach. Całkowicie przypadkowo trafiamy do małego pensjonatu, kilkaset metrów za Baia Spire. Za 50 leji od osoby dostajemy ogromny dwuosobowy pokój, z pięknym widokiem na góry, ładnie i bogato urządzony. Oczywiście z bezprzewodowym internetem i śniadaniem. Pierwszy od trzech dni prawdziwy prysznic jest naprawdę czymś wspaniałym, choć toalecie w górskim potoku też nie można niczego narzucić. Wieczorem wybieramy się jeszcze do Baia Spire na piwo. Znajdujemy tam przydrożną restauracyjkę prowadzoną przez węgierską rodzinę. Choć mieli już zamykać, specjalnie ze względu na nas czekają, aż skończymy.
Ostatni dzień wycieczki to kolejna wizyta w Baia Mare, tym razem na miejskim targu. Robimy tam zakupy: papryka, arbuzy, sery różnego rodzaju itp. Nielegalnie, choć w majestacie prawa, czyli przy czujnej acz życzliwej dla tego procederu obserwacji stróżów prawa, kupujemy zapas rumuńskiego bimbru. Choć taki targ w Rumunii to w stereotypowym przekonaniu miejsce niebezpieczne dla turystów, ani przez moment nie da się tam czuć niebezpiecznie. Po pierwsze dlatego, że osoba z apoaratem fotografciznym nie budzi tu jakiegokolwiek zainteresowania. Po drugie zaś dlatego, że miałem wrażenie, iż turysta jest traktowany w Rumunii jak ktoś wyjątkowo pożądany i ktoś, komu nie może stać się krzywda. Wręcz przeciwnie, podróżnik w tym kraju powinien się poczuć wyjątkowo i gościnnie przyjęty. Dlatego kiedy prosisz tam o kilogram papryki (za 1,5-2 zł), to dostajesz za tę samą cenę półtora kilograma tylko dlatego, że jesteś turystą.
Wracamy więc pełni dobrych wrażeń przez przygraniczne miasto Satu Mare. Tam wydaję resztę lei na gazowaną wodę, która przypomina w smaku wody białoruskie i ukraińskie (wysoko zmineralizowana i piekielnie mocno nasycona dwutlenkiem węgla). Z Rumunii wyjeżdżamy z ogromną satysfakcją i obietnicą powrotu. Szczególnie, kiedy widzimy ogromny kontrast pomiędzy tym krajem a Węgrami, które z roku na rok coraz bardziej przypominają Węgry. Po drodze zatrzymujemy się na dłużej już tylko w Tokaju. W przydrożnej winiarni kupujemy trochę młodego wina i jedziemy dalej na północ. Do Białegostoku docieramy po drugiej nad ranem.
Czasami warto na to patrzeć z mknącego pociągu, czasami warto na to patrzeć stojąc za tymi garażami.
Długo błądzimy wzdłuż tych zapór, nie mogąc znaleźć miejsca na kemping. Trafiamy między innymi do włoskiego pensjonatu w dosyć dziwnym i nie pasującym do niego miejscu. W drewnianych wnętrzach przechadza się oswojona sarenka ze złotą obrożą, a przy stole siedzi włoska Familia. Żądają wygórowanej zdecydowanie ceny za możliwość rozbicia namiotu, więc w końcu trafiamy na polanę przy samym zalewie, gdzie ognisko pali para młodych ludzi. Pytamy, czy możemy rozbić się obok. Kolejną noc spędzamy nocując „na dziko”.
