Kolega przypomniał mi tę piosenkę, która od wieków kojarzy mi się z wakacyjnymi podróżami na południe Europy moją poczciwą, kochaną, Toyotą Cariną. Gadałem z Synem ostatnio o tym. Bardzo chcemy wybrać się razem w taką wycieczkę. Kiedyś to się spełni. Wierzę. Włączę mu wtedy The Shins i powiem, jak bardzo zawsze o tym marzyłem. On otworzy okno i wykrzyczy wszystko to, co mu leży na sercu. Do swojego ojca i do swojej matki. Będzie gorący lipiec, na liczniku będzie sto na godzinę, a w bagażniku namiot, w którym będziemy nocować na dzikim biwaku w Górach Rodniańskich. Zbierzemy drzewo, rozpalimy ognisko i przez całą noc będziemy gadać o wszystkim.
Podróże
Hala mięsna
Do odjazdu zostało mi wtedy kilka godzin. Dworzec we Lwowie był piękny i czysty. Żółty i niebieski. Przeszedłem na przeciwko. Po przejściu szerokiej ulicy, wszedłem na wielki bazar. Najbardziej interesowało mnie mięso. Słonina, kurczęta, gęsi, świńskie łby, ozory i ogony, sprzedawane wprost z ociekających krwią aluminiowych blatów albo po prostu z ziemii, z wczorajszej gazety. Ostry zapach surowego mięsa walczył z wonią środka przeciw molom, śmierdzących kożuchów i spirytusu, rozpijanego zupełnie nie po kryjomu na tych ladach. Cieszyłem się jak dziecko.
Codziennik dwudziesty piąty – patriotyzm
„To podstawa patriotyzmu: żeby można było wyjechać w każdej chwili i z oddali patrzeć na cień ojczyzny. Jak się wznosi nad krajem i rozpościera niczym atomowy grzyb. Patrzeć na to z oddali i wiedzieć, że tam jest. Że będzie, kiedy wrócisz. Te wszystkie zapachy, zgęstniałe wonie, stężałe wyziewy ziemi i rzeczy od samego dzieciństwa, od narodzin, gdy się pierwszy raz tym zaciągnąłeś. Grochów, Mazowsze i Podlasie. Sztach. Między Małkinią a Bosforem. Przez przełęcz Dujawa w dół, ku śródziemnomorskiemu zlewisku, dalej od lesistego, omszałego, zatęchłego cienia północy. Żeby patrzeć z oddali i sprawdzać, jak daleko sięga. Mój kraj. Mój biedny, opuszczony kraj. Wszystkie kraje są opuszczone, ale mój najbardziej. Jadę na południe, by widzieć to tak wyraziście jak w proroczym śnie. Z Preszowa, z Miszkolca, z Budapesztu, z Belgradu patrzeć, jak na północnym horyzontem podnosi się gigantyczny majak kraju. Niczym Godzilla. W koronie, w płaszczu purpurowym, w złotych butach na obcasie. Im dalej, tym, tym większy i starszy. Przedwieczny kłębiasty stwór. Po to się jedzie jak najdalej. Na koniec kontynentu, na skraj lądu, na brzeg wód, żeby patrzeć jak cię ściga cień. Na Bałkany. Do krainy śmierci, żeby wspominać niewinność ojczyzny, żeby wspominać jej dziewictwo.”
Pani Jekaterina ze Lwowa
Pani Jekatierina, która kiedyś była piękną kobietą, mieszka ze swoim dorosłym synem w kamienicy Rynek 3, w samym lwowskim rynku. Do dwupokojowego mieszkania śmierdzącego kurzem wchodzi się po drewnianych, skrzypiących schodach. W dużym przedpokoju leżą, poukładane w stosach, stare obrazy i książki.
Pani Jekaterina wynajmowała mi kiedyś pokój, kiedy chciałem zobaczyć, jak Ukraińcy świętują Nowy Rok. Stara, trzeszcząca wersalka, regał pełen bibelotów, mnóstwo kurzu i okno wychodzące na lwowski rynek. Budził mnie codziennie hałas tramwaju przejeżdżającego pod samym oknem i syn Jekateriny, budzący się z alkoholowego ciągu. Wysoki, przystojny mężczyzna z czarnymi oczami pełnymi szaleństwa i nienawiści do Lachów.
W oszklonym regale, obok porcelanowej zastawy, znalazłem zdjęcie dwudziestoletniej Jekateriny. Potem poszedłem świętować Nowy Rok.
Kiedy wróciłem nad ranem, już 1 stycznia, z Prospektu Szewczenki, przy moim łóżku czekały na mnie kanapki z kawiorem, łososiem i tuńczykiem i lampka ruskiego szampana. W ten sposób pani Jekaterina złożyła mi noworoczne życzenia.
Ryboły
Ryboły to taka rumuńska wioska na Podlasiu. Każdej wiosny, lata i jesieni ludzie wynoszą przed swoje drewniane domy z pomalowanymi w ruskie napisy okiennicami to, co udało im się wyhodować w żyznych ogródkach nawożonych końskim łajnem, schodzących łagodnie ku dolinie Narwi.
Stare i trochę młodsze kobiety w kolorowych chustkach na głowie, pachnące jak przedwczoraj, z ciemnoglebem za paznokciami i złotymi zębami poblaskującymi w słońcu, z promienistym uśmiechem sprzedadzą ci za śmieszne pieniądze to, co zaraz po tym, jak zapiał kogut, udało im się wygrzebać rękoma z ziemi.
Lubię tam pojechać, choć to kilkanaście kilometrów od domu. Choćby po warkocz cebuli, główkę czosnku, albo – jak dzisiaj – po kilka wczesnych papryk pomidorowych. A jeśli skądś wieczorem wracam przez Ryboły, kupuję zawsze od pani spod numeru 177 butelkę jeszcze ciepłego, pachnącego wołowymi wymionami i mokrą słomą mleka od krowy. Krowy, która nie ma pojęcia o analizie zagrożeń i krytycznych punktach kontroli (HACCP).
Małosolne z Permu
Na lato czeka się dla ogórków. Dla tych prawdziwych, dojrzewających w piasku, z ostrymi brodawkami i gorzką skórką, która dopiero pod wpływem kąpieli w słonej wodzie staje się delikatna i soczysta. Pierwsze małosolne w sezonie wyznaczają ten moment, kiedy oficjalnie można powiedzieć: „nadeszły wakacje”.
Polska przełomu wiosny i lata ma smak i zapach ogórków małosolnych. Tych jak najmniejszych, poupychanych chaotycznie w słojach z gałęziami kopru, liśćmi wiśni, porzeczki i chrzanu. Z jedną żelazną zasadą – jedna łyżka soli na litr wody ze studni.
W żadnym wypadku nie należy wody do małosolnych gotować. To zbędne zużycie energii nie mające żadnego wpływu na smak ogórka. Woda prosto z kranu jest tylko nieco gorsza od wody prosto ze studni. Największym grzechem jest gotowanie wody na małosolne.
Za gotowanie wody na małosolne albo kiszone powinno się dawać karę śmierci.
Tej wiosny przyjechała do mnie na kilka dni Lena z Permu. Lenę poznałem kilka lat temu, kiedy jadąc przez Polskę zabrałem na autostop trzy dziewiętnastoletnie sikorki stojące na stopa w Markach z nadzieją na transport do granicy z ruskimi.
Zmęczone wielogodzinnym oczekiwaniem na transport w trzydziestostopniowym upale. Kruczoczarna Olga, blondwłosa Katia i piegowata, ruda Lena. Każda piękna i niedostępna. Podwiozłem. Rozmawialiśmy. Wymieniliśmy się kontaktami.
W tym roku ruda Lena podróżowała po Europie samotnie. Przypomniała sobie o mnie i napisała, czy nie mogłaby przenocować u mnie jednej nocy w Białymstoku.
Lena została u mnie na prawie tydzień i tego tygodnia odkryłem więcej, niż przez pięć ostatnich lat.
Nie opowiem o wszystkim, czego nauczyła mnie ta dwudziestoletnia, chuda, piegowata Lena z Permu z kręconymi, czerwonymi jak flaga sowiecka włosami i o skórze bladej jak albinos.
Mój stary mówił mi zawsze, że rude są fałszywe i brałem tę zasadę na poważnie, choć przez te kilka dni, kiedy nie wychodziliśmy prawie w ogóle z mieszkania, ani razu się na niej nie zawiodłem. Lena była samą prawdą.
Bezczelna, wyuzdana ruda Lena. Zanim nie pojechała, zanim nie zjadła wszystkich moich zapasów podgrzybków w słoikach, zanim nie wypiła ośmiu butelek Kadarki z Biedronki rozcieńczanej wodą gazowaną, zanim nie zażyła czternastu kąpieli w żurawinowej, litewskiej soli, zanim nie przeczytała mi na głos po rusku prawie całych „Pięknych dwudziestoletnich” Hłaski, leżąc bezwstydnie naga w łóżku, zanim to wszystko się nie skończyło, opowiedziała mi o tym, jak w Permie robi się ogórki. I to przede wszystkim zawdzięczam Lenie.
– вода не нужна – mówi do mnie Lena przeciągając się na samym prześcieradle, bo jest trzydzieści w cieniu, a kołdra i poduszki leżą przepocone gdzieś w kącie pokoju. I potem Lena mówi mi dokładnie, jak się robi ogórki w Permie. I mimo moich czterdziestu pięciu lat, czuję się przy tej rudej dwudziestolatce bez piersi jak zwykły uczniak.
Oni tam w tym Permie nie traktują ogórków wodą, wychodząc słusznie z założenia, że sól skutecznie wyciąga z warzywa wodę i wchodzi weń z wielką ochotą. Biorą więc te ogórki, wkładają do foliowej torby (najlepsze są te z Biedronki), mieszają z liśćmi wiśni, porzeczki i chrzanu oraz z koprem, dosypują gorczycy i liści laurowych, a na jeden kilogram ogórków dają łyżkę soli. Mieszają to wszystko w tej torebce, zakręcają szczelnie i czekają dwa dni. Po tym czasie małosolne są słone, soczyste i chrupkie.
Takie są właśnie małosolne z Permu w Rosji.
O tym, jak nie znalazłem Wierszalina
Stolica nie musi być największa. Stolica musi być spektakularna. Warszawa to miasto wielkie powierzchnią i liczbą ludności, ale małe duchem i pod żadnym względem niespektakularne.
Dla mnie osobiście, stolicą Polski mogłyby być Krynki.
Mogłyby dlatego, że są spektakularne. Spróbujcie wjechać do Krynek od dowolnej strony. Czy to od Supraśla, czy od Jurowlan, czy też jadąc z Grodna albo z Kruszynian, a także piaszczystym leśnym traktem z Gródka przez katolicką dzielnicę, obok kościoła i cmentarza.
Z którejkolwiek strony nie wjeżdżalibyście do Krynek, powita Was zapierający dech w piersi skyline miasta. Szeroka perspektywa, w której znajdą się mniejsze i większe domy, kościoły, cerkwie, istniejące i nieistniejące synagogi. Jadąc do Krynek z Supraśla zobaczycie po prawej zabudowania dawnej dzielnicy fabrycznej, gdzie kiedyś dziesiątki garbarni uczyniły to miasto europejskim potentatem w branży. Jeszcze bliżej zobaczycie pozostałości zespołu pałacowego, po którym pozostał już tylko park i kilka cegieł. W tle, za nim, pozostawiony nieco na uboczu – neogotycki kościół katolicki i cmentarz. W samym centrum widać cerkiew i zieloną plamę największego rynku w tej części Europy. Na wzgórzu, jeszcze przed granicą, jest wzgórze z żydowskim cmentarzem, za którym jest prawosławny cmentarz. A już skrajnie po lewej – krynieńskie blokowisko przy drodze na Jurowlany.
Kiedy się wjeżdża do Krynek, panorama tego miasta daje wyobrażenie, że oto wjeżdżamy do miasta z wielowiekową tradycją. Żadne tam Marki czy inne, zdychające od smogu i dymu Piaseczna, przez które przejeżdża się jak sardynka w wielokilometrowych korkach. Krynki witają przyjezdnych z daleka piękną, szeroką i dumną panoramą. To wielkie miasto. I z każdej strony wygląda ono spektakularnie.
Jak się jest w Krynkach i ma się trochę czasu, a w Krynkach zawsze ma się trochę czasu, koniecznie trzeba napełnić butelki wodą mineralną, która tutaj płynie z ogólnie dostępnego ujęcia, a także zjeść kawałek kiszki w gospodzie „Pod Modrzewiem”, położonej przy trzecim z jedenastu zjazdów z monumentalnego krynieckiego ronda. A jak się ma trochę więcej czasu, a w Krynkach zawsze ma się trochę więcej czasu, trzeba pojechać do Wierszalina.
Od kiedy przyjechałem tu którejś zimy, podążając za Polonezem takiego jednego popieprzonego pozytywnie doktora, zawsze wracałem do Wierszalina na wyczucie. Na żadnej nawigacji nie ma ani Wierszalina, ani Kolonii Leszczany, ponoć oficjalnej nazwy tego miejsca. Teraz, kiedy siedzę przed ekranem, oczywiście znalazłem tę małą plamkę wśród lasów, ale dzisiaj krążyłem po tych lasach i za nic nie mogłem znaleźć tej leśniczówki przy drodze na Leszczany, gdzie trzeba skręcić i dalej jechać kawałek przez las, by po lewej stronie znaleźć tę polanę. Stoi tam jeden dom i stodoła. W tym domu miał ponoć miejszkać Ilija ze swoimi dwudziestoma kochankami, a na tej stodole miał być ponoć powieszony na krzyżu, aby ponowne przyjście Mejsasza stało się ciałem. Nie stało, bo prorok, usłyszawszy, że jego wyznawcy chcą go przybić do krzyża, najpierw schował się w ziemiance na kartofle, a potem uciekł do Związku Sowieckiego, pozostawiając tysiące swoich wyznawców w oczekiwaniu na ponowne przyjście
Bo wcześniej Ilia był zwykłym chłopem, który zdobył uznanie lokalnej społeczności tym, że zatłukł drewnianym kołkiem okolicznego bandytę szerzącego strach wśród ludzi. Postanowił, że wykorzysta moment sławy i ogłosił się Mesjaszem. Umożliwiło mu to sławę sięgającą miejscowości odległych nawet o sto kilometrów, co w czasach bez, radia i telewizji oznaczało fejm spektakularny. Były lata 30-te XX wieku. Ilja głosił, że koniec świata się zbliża nieubłaganie, a w tym miejscu, którego wczoraj po raz pierwszy nie znalazłem, będzie nowa stolica świata – Wierszalin. Kazał oddawać ludziom pieniądze na budowę świątyni, a co ładniejszym kobietom nakazał mieszkać w swoim domu.
– Te jego kobiety mają niebieskie wstążki – powiedziała stara kobieta sprzątająca grób na cmentarzu w środku lasu, gdzie Ilja zbudował cerkiew dla swojego kościoła – a ten Bazyl, co tutaj leży, tak pięknie śpiewał, mama mi opowiadała.
Rzeczywiście, kilka nagrobków na cmentarzu w lesie opodal Grzybowszczyzny ma niebieskie wstążki. To kobiety, które w latach 30-tych XX wieku miały 20-25 lat. Cmentarz jest zadbany, trawa przystrzyżona, a zbudowana przez Eljasza cerkiew służy teraz prawosławnym, choć skonfliktowany z kościołem ortodoksyjnym prorok przekazał ją w złośliwości katolikom.
To wszystko, o czym piszę i gdzie wczoraj byłem, odbywało się w wielkim lesie, otulającym Krynki od południa i zachodu. Nie ma tam asfaltowych ani brukowanych dróg. Jeździ się po piasku, błocie albo śniegu. Patrząc nań z góry widać wielkie plamy zieloności, w których gdzieniegdzie chowają się ludzkie osady, w których żyją ludzie utrzymujący się ze zbierania runa leśnego.
W Grzybowszczyźnie mieszkają jeszcze wnuczki tych kobiet, które mieszkały z Ilją. Niewykluczone, że któreś z nich to również jego wnuczki. Wyznają potajemnie kult swojego dziadka, a podczas nabożeństw stoją w ostatnim rzędzie, bo kult Ilji został oficjalnie potępiony.
Latem do domu Ilji przyjeżdżają młode kobiety z Warszawy. Miejscowi chłopi, mówiąc żonom, że idą na grzyby, podchodzą pod tę polanę i z krzaków podglądają, jak dziewczęta ze stolicy biegają nago po łące, która miała być centrum świata.
